Ο αντίκτυπος της ναυμαχίας στη Δύση
“White founts falling in the courts of the sun,
And the Soldan of Byzantium is smiling as they run;
There is laughter like the fountains in that face of all men feared,
It stirs the forest darknesss, the darkness of his beard,
It curls the blood-red crescent, the crescent of his lips,
For the inmost sea of all the earth is shaken with his ships,
They have dared the white republics up the capes of Italy,
They have dashed the Adriatic round the Lion of the Sea,
And the Pope has cast his arms abroad for agony and loss,
And called the kings of Christendom for swords about the Cross,
The cold queen of England uis looking in the glass;
The shadow of the Valois is yawning at the Mass;
From evening isles fantastical rings faint the Spanish gun,
And the Lord upon the Golden Horn is laughing in the sun.”
G.K. Chesterton, Lepanto
And the Soldan of Byzantium is smiling as they run;
There is laughter like the fountains in that face of all men feared,
It stirs the forest darknesss, the darkness of his beard,
It curls the blood-red crescent, the crescent of his lips,
For the inmost sea of all the earth is shaken with his ships,
They have dared the white republics up the capes of Italy,
They have dashed the Adriatic round the Lion of the Sea,
And the Pope has cast his arms abroad for agony and loss,
And called the kings of Christendom for swords about the Cross,
The cold queen of England uis looking in the glass;
The shadow of the Valois is yawning at the Mass;
From evening isles fantastical rings faint the Spanish gun,
And the Lord upon the Golden Horn is laughing in the sun.”
G.K. Chesterton, Lepanto
Παρά τα σχετικά βραχύβια άμεσα και πραγματικά της αποτελέσματα, ο συμβολικός χαρακτήρας που αποδόθηκε στη Ναυμαχία ήταν τεράστιος. Τα δυτικά κράτη, ακόμη και αυτά που δεν συμμετείχαν, εξέλαβαν (και εκλαμβάνουν ακόμη) τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου ως την αποφασιστική νίκη της Χριστιανοσύνης κατά του Ισλάμ. Δεκάδες ζωγραφικοί πίνακες εμπνευσμένοι από τη ναυμαχία δημιουργήθηκαν αμέσως μετά αλλά και στους κατοπινούς αιώνες, αρκετοί με έντονους εσχατολογικούς συμβολισμούς. Η Εθνική βιβλιοθήκη της Βαρκελώνης (Biblioteca Nacional, Barcelona), στην Ισπανία, διασώζει μια σειρά χαρακτικών, όπου, με ρεαλιστική διάθεση, αναπαρίσταται η μάχη και η διάταξη των πλοίων σε διαφορετικές φάσεις της έκβασης της μάχης. Αντίστοιχη απεικόνιση, αν και περισσότερο ιδεαλιστική, σώζεται και στο Museo Naval της Μαδρίτης, όπου τονίζεται ο ρόλος του πυροβολικού.
Αν και τα χαρακτικά αυτά, όπως και άλλα αντίστοιχά τους που βρίσκονται σε μουσεία της Γερμανίας, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης αλλά και στο National Maritime Museum στο Greenwich της Αγγλίας, παρουσιάζουν μια εξιδανικευμένη εικόνα των στόλων σε απόλυτη συμμετρία, σα να πρόκειται για σχέδια επί χάρτου παρά για εικόνες πραγματικής ναυμαχίας. Αντίθετα, στη δραματικότητα της σύγκρουσης εστιάζουν πίνακες όπως αυτός του Andrea Vicentino, σήμερα στο Palazzo Ducale της Βενετίας και ένας πίνακας της ιταλικής σχολής του τέλους του 16ου αιώνα ανωνύμου όμως ζωγράφου. Η άποψη ότι η νίκη των δυνάμεων της Ιερής Συμμαχίας ήταν αποτέλεσμα της θείας πρόνοιας αντικατοπτρίζεται στην τοιχογραφία του Giorgio Vasari στη βασιλική αίθουσα του Βατικανού και βέβαια στον εκπληκτικό πίνακα του Paolo Veronese, όπου το μισό άνω μέρος του πίνακα καταλαμβάνεται από την επίκληση της προσωποποιημένης Βενετίας προς την Παναγία με φόντο χορό αγίων και αγγέλων. Ο συμβολισμός της νίκης είναι παρόν και σε πλήθος άλλων ζωγραφικών έργων καθαρά αλληγορικού χαρακτήρα, με προσωποποιήσεις της Βενετίας, της Ισπανίας και του “κακού”, δηλαδή των Οθωμανών. Χαρακτηριστικότερος σε αυτή τη σειρά έργων είναι ο πίνακας του Ελ Γκρέκο “το όνειρο του Φιλίππου Β'”.
Εκτός από τις εικαστικές τέχνες όμως, η ναυμαχία της Ναυπάκτου ενέπνευσε και τη λογοτεχνία. Προσευχές και ύμνοι θρησκευτικού περιεχομένου γράφτηκαν για να δοξαστεί ο θρίαμβος του Χριστιανισμού, ο βασιλιάς της Αγγλίας Ιάκωβος Στ' έγραψε στα 1585 το καλύτερο ίσως ποίημά του για το Λεπάντο και ο ποιητής G.K. Chesterton έβρισκε το γεγονός ακόμη συνταρακτικό στις αρχές του 20ου αιώνα, ώστε να γράψει το θαυμάσιο ποίημά του με τον ομώνυμο τίτλο.
Αν και καθεμιά από τις δυνάμεις εμφανίζεται να δρέπει τις δάφνες της νίκης για λογαριασμό της κυρίως (πράγμα εμφανές και στην τέχνη ανάλογα με την καταγωγή του παραγγελιοδότη των εικαστικών κυρίως έργων), είναι γεγονός πως ο λόγος ίσως που η ναυμαχία της Ναυπάκτου ενέπνευσε τόσο πολύ ήταν γιατί ήταν αποτέλεσμα της σύμπνοιας των δυνάμεων της Ευρώπης για την προάσπιση, τελικά, των κοινών πολιτιστικών τους αξιών.
Ο αντίκτυπος της ναυμαχίας στην Ανατολή
Στο Στρατιωτικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης, ένα τεράστιο ανάγλυφο κοσμεί τη μεγάλη αίθουσα του ισογείου. Αναγράφονται εκεί οι μεγαλύτερες (νικηφόρες) μάχες των Οθωμανών και του νεότερου Τουρκικού κράτους. Η ναυμαχία της Πρέβεζας είναι εκεί. Αυτή της Ναυπάκτου απουσιάζει. Για την εθνική ιστοριογραφία της Τουρκίας η Ναυμαχία αποτελεί ακόμη μελανή σελίδα. Ωστόσο δεν αποσιωπάται στις οθωμανικές πηγές. Γεγονός είναι ότι τόσο ο Katib Çelebi, συγγραφέας του μνημειώδους έργου για τους θαλασσινούς πολέμους των Οθωμανών, όσο και ο ουγγρικής καταγωγής ιστοριογράφος Ibrahim Peçevi αφιερώνουν εκτενή αποσπάσματα στη ναυμαχία. Οι Οθωμανοί υπήρξαν ανέκαθεν πραγματιστές. Η ήττα τους μπορεί να ανέκοψε την προς δυσμάς εξάπλωσή τους, τους έκανε ωστόσο να συνειδητοποιήσουν ότι έπρεπε να προβούν σε δομικές αλλαγές στη ναυτική τους τεχνολογία, να επενδύσουν περισσότερο σε πυροβόλα όπλα και, το κυριότερο, να εμποδίσουν όσο μπορούσαν τη συνένωση των δυτικών δυνάμεων, δημιουργώντας προσδοκίες χωριστά στην καθεμιά για οικονομικά οφέλη από τη συνεργασία της μαζί τους και υπογράφοντας, χωριστά με την καθεμιά και σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, τις περίφημες “διομολογήσεις”.