Η γεωγραφική τοποθέτηση της μάχης
Η συγκέντρωση των δυνάμεων της Ιερής Συμμαχίας
Η απειλή για εισβολή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στην Ευρώπη, όπως αυτή υποδηλώθηκε με την πολιορκία της Αμμοχώστου (Famagusta), οδήγησαν στην ανάγκη μιας καθοριστικής αντιμετώπισης από την πλευρά της Ιερής Συμμαχίας. Έτσι, λοιπόν, δόθηκε το έναυσμα για τη συγκρότηση του στόλου των Δυτικών δυνάμεων υπό την καθοδήγηση του Δον Χουάν της Αυστρίας. Συμμαχικά πλοία εξέπλευσαν από τη Βαρκελώνη, τη Γένουα, τη Ρώμη, τη Βενετία, τη Μάλτα, την Κέρκυρα και την Κρήτη με σκοπό να συγκεντρωθούν στη Μεσσίνα της Ιταλίας. Στις 17 Σεπτεμβρίου του 1571 ο Δυτικός στόλος αριθμούσε 285 πλοία με περίπου 28.000 άνδρες εκ των οποίων 8.000 υπολογίζεται ότι ήταν Έλληνες. Οι 6 – καθοριστικής σημασίας για την έκβαση της Ναυμαχίας – Γαλεάσσες μαζί με τις 209 Γαλέρες και τις 70 Φρεγάτες ξεκίνησαν την πορεία τους προς την Κέρκυρα όπου κατέπλευσαν στις 26 Σεπτεμβρίου.Η συγκέντρωση των δυνάμεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
Στην είδηση της συγκέντρωσης του στόλου της Ιερής Συμμαχίας, ο Οθωμανός Σουλτάνος Σελίμ ο Β’, προχώρησε στη δημιουργία μεγαλύτερου στόλου. Η ναυτική δύναμη των Οθωμανών αποτελείτο από τον Οθωμανικό στόλο που δραστηριοποιήθηκε στην εκστρατεία της Κύπρου (από το 1570), καθώς και από συμμαχικές δυνάμεις από το Κάιρο και το Αλγέρι. Το σύνολο των πλοίων έφτανε τα 360 εκ των οποίων τα 286 ήταν οθωμανικές γαλέρες και τα 80 με 90, γαλιότες και σούστες (βοηθητικά σκάφη). Ο στόλος συγκεντρώθηκε στην οθωμανική ναυτική βάση της Ναυπάκτου, εντός του Πατραϊκού κόλπου, υπό την ηγεσία του Μουεζινζαντέ Αλί Πασά. Το σημείο αυτό, γνωστό στους Οθωμανούς ναυτικούς, θεωρήθηκε ιδανικό για τον έλεγχο των θαλασσίων δρόμων από την Ευρώπη και συνεπώς για την ανακοπή μιας επικείμενης εισβολής. Παράλληλα, τα ‘κλειστά’ νερά του κόλπου θα επέδιδαν πλεονέκτημα στις ευέλικτες τουρκικές γαλιότες.Η διεξαγωγή της μάχης
Κατασκοπεία
Όσο ο συμμαχικός στόλος βρισκόταν στη Μεσσίνα η επιχείρηση λίγο έλειψε να τιναχτεί στον αέρα. Στα πληρώματα επικρατούσε ένταση που διοχετευόταν σε θανατηφόρες αψιμαχίες, οι ασθένειες θέριζαν και η αργοπορία δημιουργούσε αμφιβολίες για την υλοποίηση του εγχειρήματος. Εν τω μεταξύ ο Οθωμανός Καρά Χοτζά βρήκε την ευκαιρία μια νύχτα να πλεύσει ανάμεσα στο συμμαχικό στόλο για να κατασκοπεύσει τον αριθμό των καραβιών. Το μαύρο του καράβι πέρασε απαρατήρητο, γιατί ο ναύαρχος του Πάπα, Μαρκαντόνιο Κολόννα, είχε διατάξει να βαφτούν μαύρα και τα δικά του πλοία, θρηνώντας για τον πρόσφατο χαμό της κόρης του. Ο Καρά Χοτζά ωστόσο δεν είδε μια μοίρα που βρισκόταν αγκυροβολημένη σε παραπλήσιο όρμο και έδωσε εσφαλμένες πληροφορίες. Ο συμμαχικός στόλος έφυγε από τη Μεσσίνα στις 16 Σεπτεμβρίου, έμειναν όμως εγκλωβισμένοι στον Κρότωνα λόγω βορείων ανέμων. Κατευθύνονταν προς την Κέρκυρα, όπου είχαν πληροφορίες ότι βρισκόταν ο οθωμανικός στόλος, ο οποίος όμως εν τω μεταξύ αναχώρησε για το ισχυρό του προπύργιο, τη Ναύπακτο. Στις 26 Σεπτεμβρίου οι δυνάμεις της Ιερής Συμμαχίας έφτασαν στην Κέρκυρα ενώ ο Gil de Andrade είχε αποσταλεί μυστικά στη Ναύπακτο να εκτιμήσει την Οθωμανική δύναμη. Η άποψη που επικρατούσε ήταν ότι ήταν πια αργά για ανοιχτό πόλεμο και ότι θα έπρεπε να επιτεθούν στις αλβανικές ακτές και να επιστρέψουν στην Ιταλία. Η τελική απόφαση για μάχη ελήφθη από τον ίδιο τον Δον Χουάν της Αυστρίας και από τον Ιππότη της Μάλτας Ρομέγας, τον οποίο ο Χουάν εμπιστευόταν. Στο αντίπαλο στρατόπεδο η τάση ήταν επίσης να αποφευχθεί η αναμέτρηση, αλλά στρατιωτικό συμβούλιο το βράδυ της 4ης Οκτωβρίου έκρινε ότι, αν οι δυτικοί επιτίθεντο, οι Οθωμανοί θα έπρεπε να αντεπιτεθούν. Η διάταξη των παρατάξεων
Κατά τη διάρκεια της νύχτας της 6ης Οκτωβρίου 1571, ο Οθωμανικός στόλος απέπλευσε από το λιμάνι της Ναυπάκτου προκειμένου να συναντήσει το στόλο της Ιερής Συμμαχίας. Οι τουρκικές δυνάμεις παρατάχθηκαν κατά μήκος της εισόδου του Πατραϊκού κόλπου, κλείνοντας το δρόμο των δυτικών δυνάμεων προς τη ναυτική βάση της Ναυπάκτου. Την ίδια ώρα ο Δυτικός στόλος που είχε κάνει την τελευταία του στάση στην Κεφαλονιά, άρχισε τις προετοιμασίες του πολεμικού σχηματισμού.
Το ξημέρωμα της 7ης Οκτωβρίου βρήκε τους δύο στόλους αντιμέτωπους σε παράλληλη και γραμμική παράταξη στην είσοδο του Πατραϊκού κόλπου, νοτίως του ακρωτηρίου Σκρόφα, με τα βόρεια τμήματα των στόλων να φτάνουν μέχρι τις Εχινάδες (Curzolaris) νήσους . Ο Δον Χουάν, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο σχηματισμό της μάχης, χώρισε τις δυτικές δυνάμεις σε τρία τμήματα τοποθετώντας τις ισχυρές γαλεάσσες ανά δύο μπροστά στο καθένα. Στο αριστερό τμήμα τοποθετήθηκαν οι Ενετικές γαλέρες με επικεφαλής τον Agostin Barbarigo ο οποίος είχε τη δύσκολη αποστολή να αναχαιτίσει τις τουρκικές γαλιότες. Το κεντρικό τμήμα σχηματίστηκε από τις Ισπανικές γαλέρες υπό την καθοδήγηση του Δον Χουάν ενώ στο δεξιό άκρο βρίσκονταν οι δυνάμεις του Πάπα με τους Γενουάτες. Στην οπίσθια γραμμή άμυνας τοποθετήθηκε ο ναύαρχος Santa Cruz με 35 Ενετικά και Ισπανικά πλοία.
Στρατηγικοί ελιγμοί
Με την έναρξη της μάχης το δεξί τμήμα του τουρκικού στόλου με επικεφαλής τον Αλγερινό ναύαρχο Mehmet Suluk ξεκίνησε τη διαδικασία υπερφαλάγγισης του αριστερού τμήματος των δυτικών δυνάμεων. Κατά την επιχείρηση αυτή οι τουρκικές δυνάμεις προσπάθησαν να αποφύγουν τις γαλεάσσες, οι οποίες είχαν την υπεροπλία, ανοίγοντας το σχηματισμό τους. Έτσι τα απομονωμένα τουρκικά πλοία είτε κατέληξαν να είναι αντιμέτωπα με τις μεγαλύτερες γαλέρες του Barbarigo είτε βυθίστηκαν από τις Ενετικές γαλεάσσες του αριστερού τμήματος. Το αριστερό τμήμα του στόλου των δυτικών παρά το γεγονός ότι υπέστησαν μεγάλες απώλειες από τους Τούρκους τοξότες, κατάφερε να εμποδίσει την υπερφαλάγγιση και συνεπώς την καταστροφική για τις δυτικές δυνάμεις περικύκλωση.Βλέποντας αυτό οι Οθωμανοί κουρσάροι επικεντρώθηκαν στην κατάληψη του πλοίου του Barbarigo εναντίον του οποίου έστειλαν 5 πλοία. Σε βοήθεια του Barbarigo ο οποίος είχε τραυματιστεί στο μάτι από βέλος έσπευσαν οι Ενετικές γαλέρες οι οποίες εξώθησαν τα κουρσάρικα πλοία στα βράχια της ακτογραμμής. Σε συνδυασμό με την εξέγερση των χριστιανών που πολεμούσαν απρόθυμα για χάρη των Οθωμανών, το αριστερό τμήμα του Οθωμανικού στόλου υπέστη σοβαρότατες απώλειες. Στα κεντρικά τμήματα των δύο δυνάμεων οι μάχες ήταν σφοδρές. Οι Τουρκικές γαλέρες επικεντρώθηκαν στην ναυαρχίδα του Δον Χουάν εναντίον της οποίας εστάλησαν αρχικά 5 Τουρκικές γαλέρες επανδρωμένες με Γενίτσαρους. Η ναυαρχίδα του Δον Χουάν κατάφερε να βυθίσει τρεις εξ αυτών ενώ στη συνεχή ομοβροντία των Οθωμανικών πυροβόλων και αρκεβούζιων κατάφεραν να απαντήσουν οι δυτικές εφεδρείες.
Στο δεξιό τμήμα οι δυτικές δυνάμεις με 50 πλοία και επικεφαλής τον Gian Andrea Doria δεν ενεπλάκησαν σε συγκρούσεις ανάλογου επιπέδου. Ο Doria αντικρίζοντας τον Αλγερινό ναύαρχο Uluj Ali με 90 πλοία, κατευθύνθηκε Νότια προσφέροντας έτσι χώρο στον τουρκικό στόλο. Τα Οθωμανικά πλοία εκμεταλλεύτηκαν το χώρο αυτό και εξαπέλυσαν σφοδρή επίθεση στις Ενετικές γαλέρες καταλαμβάνοντας 5 από αυτές. Όταν οι Αλγερινές δυνάμεις κατέλαβαν και τη ναυαρχίδα του τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας σκοτώνοντας ολόκληρο το πλήρωμα, ο Uluj Ali αντίκρισε τη μάχη στο κεντρικό τμήμα να χάνεται.Η τελική έκβαση της μάχης
Από την άλλη πλευρά, η ναυαρχίδα του οθωμανικού στόλου βρέθηκε αντιμέτωπη με τη ναυαρχίδα του συμμαχικού στόλου, επί της οποία επέβαινε ο Δον Χουάν της Αυστρίας. Τα δύο πλοία κόλλησαν μεταξύ τους και η συνέχεια δόθηκε σε μάχη σώμα με σώμα. Ο ναύαρχος των Οθωμανών, Μουεζινζαντέ Αλί Πασά σκοτώθηκε όταν τον βρήκε ένα βόλι από μουσκέτο στο κεφάλι. Οι Ισπανοί τον αποκεφάλισαν και έστησαν το κεφάλι του σε πάσσαλο για να αποθαρρύνουν το στόλο του, επιδεικνύοντας μάλιστα και το ιερό λάβαρο των Χαλιφών που είχαν πάρει στην κατοχή τους. Στη θέα του θανάτου του Αλή Πασά και της μεσίστιας σημαίας στην Τουρκική ναυαρχίδα, ήρθε να προστεθεί η πολυπληθής αντεπίθεση των δυτικών γαλερών του κέντρου εναντίον του. Έτσι ο Uluj Ali, αντιλαμβανόμενος την έκβαση της μάχης κατευθύνεται στο νότιο τμήμα της εισόδου του Πατραϊκού κόλπου και στη συνέχεια διαφεύγει στο Ιόνιο. 
