Ιστορική επισκόπηση: το λιμάνι και η στρατηγική-εμπορική του σημασία
Η ίδρυση της πόλης της Ναυπάκτου και του λιμανιού της συνδέονται άρρηκτα με τη στρατηγική τους θέση καθώς βρίσκεται σε καίριο επικοινωνιακό κόμβο ανάμεσα στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, ελέγχοντας ταυτόχρονα τη δυτική είσοδο στον Κορινθιακό κόλπο. Στην αρχαιότητα η Ναύπακτος ως ναυτικός σταθμός διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κυρίως στα γεγονότα των μεσσηνιακών πολέμων και αργότερα του Πελοποννησιακού πολέμου. Κατά τη βυζαντινή εποχή η πόλη με το λιμάνι της καθιερώνεται ως μία από τις σημαντικές βάσεις ελλιμενισμού του βυζαντινού στόλου κατά τις προς δυσμάς επιχειρήσεις (9ο αι.). Στις πηγές αναφέρεται ως ενδιάμεσος σταθμός στα ταξίδια των διπλωματικών επαφών με τη Δύση (ήδη από τον 10 αι.) και παράλληλα συνδέεται οδικά με την Κωνσταντινούπολη. Κατά την περίοδο της Α΄ Ενετοκρατίας (1407-1499), η Ναύπακτος γνώρισε μεγάλη εμπορική και δημογραφική ανάπτυξη, ιδίως μετά την κατάληψη της Πάτρας από τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο το 1429, οπότε παρέλαβε μέρος της εμπορικής κίνησης της τελευταίας. Αποτελούσε σημαντικό ενδιάμεσο εμπορικό σταθμό διακίνησης βαμβακιού, σιταριού και αλατιού για ολόκληρο το σύστημα των ενετικών κτήσεων της ανατολικής Μεσογείου. Μετά την οθωμανική κατάκτηση το 1499, η Ναύπακτος οχυρώθηκε ακόμη περισσότερο χάρη στην ανοικοδόμηση του κάστρου του Αντιρρίου που, μαζί με το δίδυμό του κάστρο του Ρίου στην απέναντι ακτή της Πελοποννήσου, αποτελούσαν τα “Μικρά Δαρδανέλλια”. Το 17ο αι. λειτουργούσε στο λιμάνι τελωνειακή αρχή η οποία επέβαλε τέλη χρήσης του λιμανιού στα εισερχόμενα και εξερχόμενα πλοία. Τα προϊόντα που διακινούσαν ήταν δέρματα, λάδι, ρύζι, καπνός και δημητριακά. Ωστόσο την ίδια εποχή το λιμάνι και ο οικισμός έγιναν ορμητήριο πειρατών, γεγονός που οδήγησε σε μεγάλη παρακμή την εμπορική δραστηριότητα της πόλης που ονομάστηκε Μικρό Αλγέρι.
Πηγές
Σημαντικές πληροφορίες για το λιμάνι της Ναυπάκτου αντλούμε από τα κείμενα των περιηγητών που κατά καιρούς επισκέφθηκαν την πόλη. Ο βαρώνος Louis Deshayes (1625) αναφέρει ότι το κάστρο και το μικρό λιμάνι της πόλης έχουν μεταβληθεί σε “φωλιές κουρσάρων” που αποκαλούνται “λεβέντες”. Περισσότερες πληροφορίες παραδίδει ο γιατρός Jacob Spon (1675-1676). Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του το μικρό λιμάνι, με είσοδο περίπου 50 πόδια άνοιγμα και 500 πόδια διάμετρο, έκλεινε στο στόμιό του με αλυσίδα και δε μπορούσαν να εισέλθουν παρά μέσου και μικρού μεγέθους σκάφη. Ο George Wheler (1676;) αναφέρεται μεταξύ άλλων στο εμπόριο της Ναυπάκτου και στα προϊόντα της, ξεχωρίζοντας τις καλές και φθηνές γούνες αλεπούς. Παράλληλα σημειώνει ότι όλοι όσοι εξέρχονται του κόλπου της Ναυπάκτου πλήρωναν 3% δασμό στον Εμίρη. Από το κείμενο του Bernard Randolph (1675) πληροφορούμαστε την ύπαρξη 20 κανονιών στο φρούριο, ενώ το ελλειψοειδές λιμάνι που έκλεινε με αλυσίδα, αν και διέθετε πολλές θέσεις, προστατευόταν μόλις από 3 ή 4 κανόνια. Ο Marco Vincenzo Coronelli περιγράφει το κάστρο της πόλης και το μικρό λιμάνι της (μήκους 60 ποδιών) ως καταφύγιο του περίφημου πειρατή Ντουράκ Μπέη. O γιατρός και διπλωμάτης F. Pouqueville πάλι, τον 18ο αιώνα, χαρακτηρίζει το λιμάνι “μινιατούρα”, κατάλληλο μόνο για μικρά σκάφη. Έχει σχήμα πετάλου και μπορεί να κλείσει με αλυσίδα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι απεικονίσεις της Ναυπάκτου και του λιμανιού της. Η παλαιότερη χρονολογείται το έτος 1499 και πρόκειται για σχέδιο οχυρώσεων που βρίσκεται στα αρχεία της Βενετίας. Δύο μικρογραφίες οθωμανικών χειρογράφων του 16ου αι., η πρώτη έχει εκτεθεί στο Top Kapi Saray (πιστό αντίγραφό της σώζεται στη Συλλογή του Μουσείου Μπενάκη) και η δεύτερη έχει φιλοτεχνηθεί από τον οθωμανό ζωγράφο Nasuh Matrakçı, αποδίδουν με σχεδιαστικές λεπτομέρειες το κάστρο και το λιμάνι. Οι περιηγητές Spon και Coronelli έχουν επίσης αποδώσει σχεδιαστικά την πόλη της Ναυπάκτου.Αρχιτεκτονική περιγραφή
Το λιμάνι της Ναυπάκτου, στη σημερινή του μορφή αποτελεί κυρίως τμήμα των ενετικών οχυρώσεων που πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο της Α΄ Ενετοκρατίας (1407-1499). Έχει σχήμα πετάλου με άνοιγμα εισόδου 35 μέτρα. Δύο πυργίσκοι έλεγχαν την προσέγγιση των πλοίων στα άκρα του ανατολικού και του δυτικού λιμενοβραχίονα αντίστοιχα. Στον ανατολικό πυργίσκο υπάρχει ναυτικός φάρος και εντοιχισμένη αναμνηστική της ναυμαχίας του 1571. Σε μικρή απόσταση από τον ανατολικό λιμενοβραχίονα, σώζεται ως σήμερα το “Φετιχιέ Τζαμί”., Στον δυτικό λιμενοβραχίονα, υψώνεται ο ανδριάντας του πυρπολητή Γιώργου Ανεμογιάννη που βρήκε μαρτυρικό θάνατο στην προσπάθειά του να ανατινάξει τουρκικό πλοίο στο λιμάνι της Ναυπάκτου κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης (1821). Δυτικότερα οι ανασκαφικές έρευνες της 8ης Εφορείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων αποκάλυψαν κανονιοθυρίδες και την αρχιτεκτονική μορφή της κύριας πύλης.
Σήμερα στον παραδοσιακό οικισμό και το λιμάνι της Ναυπάκτου, χώρο ντόπιων αλιέων και πόλο έλξης σημαντικού αριθμού ιδιωτικών σκαφών αναψυχής, ο επι-σκέπτης ανιχνεύει εικόνες του παρελθόντος, ορισμένες αναλλοίωτες ακόμη στο πέρασμα των χρόνων.
